Wat betekent verdere robotisering voor ons werk, ons onderwijs, onze maatschappij? Directeur NSvP Sonia Sjollema en hoogleraar personeelspsychologie Marise Born werken aan bewustwording over dit vraagstuk en stellen daarbij belangrijke vragen. Filmmaker Maaike Broos maakte op basis van ideeën van jongeren een korte fictiefilm over toekomstig werk. Die laat zien hoe een robot behulpzaam en dienstbaar is aan een patiënt.
Wat is een robot? Laten we daarmee beginnen. Hoogleraar Marise Born legt uit. "Letterlijk betekent robot werkslaafje. We hebben het over artificiële intelligentie. Een robot is een algoritme, eenvoudig gezegd een formule. Daar kan iets fysieks omheen zitten zoals bij een zelfsturende stofzuiger of een mensachtig lichaam. Of het is een formule, vaak gebaseerd op een grote verzameling data, de zogenaamde ‘big data’. Een algoritme kan je ook omschrijven als een formule waarmee je een verzameling inputgegevens gebruikt om uitkomstmaten zo goed mogelijk mee te voorspellen, zonder dat er wordt gestuurd op de uitkomst. Dan is een optimale voorspelling mogelijk van die uitkomst, bijvoorbeeld in hoeverre iemand in staat is zelfstandig te wonen."Born heeft een indrukwekkende hoeveelheid voorbeelden van robots verzameld op haar computer. Zoals een robothond die bermbommen opspoort. Gastrobot Pepper die bezoekers van patiënten naar de juiste ziekenhuisafdeling begeleidt en reageert op hun gemoedstoestand. En de Telenoid laat mensen op verre afstand van elkaar praten waarbij de robot de emoties weergeeft van de ander. Bij sommige robots zou Born graag ‘onder de motorkap kijken’. Een inkijk hebben in hoe dit tot stand is gekomen, wat de formule is. "Want", zegt ze, "mensen hebben soms bepaalde algoritmes bedacht waarbij is gestuurd op bepaalde uitkomstmaten. Bijvoorbeeld om meer geld te kunnen verdienen."
Het is belangrijk dat jongeren beseffen dat ze zélf invloed kunnen uitoefenen op de toekomst.
Invloed op het leven
Directeur NSvP Sonia Sjollema schetst een beeld van de stand van zaken op het gebied van werk en robotisering. "De technologische revolutie van nu kan in de komende decennia werk van de mens overnemen. Kunstmatige intelligentie beïnvloedt meer rechtstreeks ons leven dan de eerdere technologische revoluties. Uit onderzoek van de universiteit van Oxford blijkt dat 47 procent van de banen in Amerika het risico loopt te worden vervangen door technologische ontwikkelingen in de komende 30 jaar." De impact van het onderzoek was groot. Technologie kan nu ook non-routinematig werk overnemen. Dat kan veel invloed hebben op banen in het midden en hogere segment. In de zorgsector bijvoorbeeld leren chirurgen in opleiding nu hoe zij een robot moeten bedienen die precisie-operaties uitvoert waar de menselijke hand ontoereikend voor is. Maar of de technologie daadwerkelijk taken zal overnemen, en in welk tempo, is niet goed te voorspellen. Dat is afhankelijk van veel factoren. Nieuwe technologie schept nieuwe mogelijkheden. Het World Economic Forum voorspelt dat 65 procent van de nu zesjarige kinderen zullen werken in beroepen die we nu nog niet kennen. Sjollema: "De jongeren van nu hebben nog een lang werkend leven voor zich en moeten zich realiseren dat er op werkgebied veel verandert. En zich daarop voorbereiden door nieuwe vaardigheden aan te leren, zoals omgaan met onzekerheid. Het is belangrijk dat zij beseffen dat ze zelf invloed kunnen uitoefenen op de toekomst."
Hoe maken we een sociale en democratische samenleving waarin iedereen betrokken blijft? Het doel is dat mensen waardevol werk overhouden. En dat we werk kunnen blijven beïnvloeden.
Waardevol werk houden
Sjollema is duidelijk over wat jongeren moeten leren. "Het onderwijs moet inzetten op het verder ontwikkelen van creativiteit en innovatief denken, ook voor de grote sociale en ecologische vragen die ons bezighouden. Naast kennis verwerven moeten we vooral iets kunnen toevoegen aan wat een robot niet kan. Voor alle beroepsgroepen geldt: wat kan technologie op een positieve manier betekenen? Daarbij zijn ook ethische afwegingen te maken: wat maakt ons typisch menselijk, wat bepaalt de kwaliteit van onze relaties en maakt ons leven betekenisvol? Iedereen heeft basiskennis van technologie nodig, maar andere vakgebieden blijven belangrijk. Voor de kwaliteit van werkprocessen, maar ook om sociale problemen op te lossen die door technologie kunnen ontstaan. Het gaat om heel belangrijke zaken zoals: hoe willen we de samenleving van de toekomst creëren? Mensen moeten dat blijven beslissen. Dat kunnen we niet aan robots overlaten. De belangrijkste vraag is nu: hoe maken we een sociale en democratische samenleving waarin iedereen betrokken blijft? Het doel is dat mensen waardevol werk overhouden. En dat we werk kunnen blijven beïnvloeden. Daarom is het zo belangrijk dat jongeren zich bewust worden van hun toekomst met verdergaande automatisering en robots die hun werk overnemen. Zodat zij gaan nadenken over wat wenselijk is. Bijvoorbeeld dat robots ondersteunend blijven aan de mens. De NSvP organiseerde daarom een filmchallenge. Om jongeren uit te dagen te bedenken hoe hun werk er in de toekomst uitziet."
Bestaande thema’s
Het doel van de filmchallenge was jongeren uitdagen om de toekomst te verbeelden. Ze schreven een verhaal of ontwierpen een filmdecor of tech-prop (een technisch object). Filmmaker Maaike Broos maakte een korte fictiefilm op basis van de drie winnende ontwerpen: "Het medium film helpt bij het inzicht krijgen in diverse werelden. Mijn film toont niet hoe de wereld er in 2045 uit ziet, maar roept wel vragen op over wat wij mensen wenselijk vinden. Het gaat over een patiënt die niet wil praten met een verpleegkundige maar wel met een robot. Aan het einde van de film blijkt de verpleegkundige toch een belangrijkere rol te hebben gespeeld dan de patiënt dacht." Hoe stellen jongeren zich de toekomst van werk voor? Broos: "Jongeren borduren voort op bestaande thema’s. De inzendingen gingen bijvoorbeeld over verdwijnende verschillen tussen man en vrouw, robots die de mens controleren op gezondheid, een andere vorm van koffie op het werk en zelf te programmeren omgevingen."
Technologie is niet goed of slecht, het is hoe wij als mens die technologie willen ontwerpen en gaan gebruiken.
Meer dan techniek
Broos is ook bedrijfsantropoloog. Zij vindt: "Het is belangrijk dat diverse disciplines zoals technici, antropologen, psychologen of economen meer gaan samenwerken bij de ontwikkeling van technologie. En dat zij mensen erbij betrekken die ermee gaan werken in de ontwerpfase. Software heeft input nodig. Techneuten hebben veel technische kennis maar niet altijd kennis van de praktijk of het veld waar ze die technologie voor ontwikkelen." Een voorbeeld. Zonder de kennis van leerkrachten over leerstijlen van leerlingen kun je geen effectieve onderwijsrobot ontwikkelen die de leerling ook echt iets kan leren. Technologie is niet goed of slecht, maar het is hoe wij als mens die technologie willen ontwerpen en gaan gebruiken. Dit begint in het onderwijs door leerlingen al vroeg kritisch en bewust na te laten denken over de rol van technologie in hun leven en werk.
Het schrikbeeld van de mens zolang de robot al bestaat, is de autonome robot die zelf bepaalt wat hij doet. Hoogleraar Born geeft voorbeelden. "Er is nu een robot die het spel GO beter speelt dan de beste van alle mensen. Dat is opmerkelijk omdat het spel oneindig veel mogelijkheden heeft maar vooral omdat het intuïtief moet worden gespeeld. En intuïtie is een menselijke eigenschap waarvan artificiële intelligentie dus nu blijkbaar kan winnen door het bestuderen van miljoenen spellen GO die mensen hebben gespeeld. Sinds een half jaar kan artificiële intelligentie zich dit spel zelf aanleren."
Ook bestaan er robots die met elkaar praten in een soort taal die de mens niet goed volgt. De inmiddels overleden Stephan Hawking waarschuwde voor hele foute doeleinden. Zoals drones die tegen elkaar vechten en zo oorlogen uitlokken. Er wordt nu ook gewerkt aan ‘workplace emotion monitoring’. Born legt uit: "Een robot bevindt zich in een kantoortuin en voelt de sfeer onder de mensen. De robot vangt als het ware de emoties van hen op en stuurt die informatie door naar de baas. Daarmee kan het bedrijf de werktevredenheid en productiviteit beïnvloeden. Dat vind ik wel heel eng. Emotieherkenning kan een grote privacy schending vormen, ook al worden de gegevens anoniem doorgegeven."
Samenwerken met robots
Met welke psychologische effecten moeten we eigenlijk rekening houden wanneer we met robots samenwerken? Born: "In het International Journal of Social Robotics is daar veel over te vinden. Zo blijkt bijvoorbeeld dat prestatiegerichte en perfectionistische mensen het prettig vinden dat een robot hen een handje helpt, wanneer ze vinden dat ze eigenlijk door moeten werken terwijl ze ziek zijn. Kijk je naar persoonlijkheid dan is er verschil in hoe mensen denken over samenwerken met robots. Stel, je moet samen een product in elkaar zetten. Franse onderzoekers concludeerden dat extraverte mensen soepeler samenwerken met een robot dan introverte of faalangstige mensen. Als selectiepsycholoog zou ik me meteen afvragen of het dan slim is om alleen nog extraverte mensen aan te nemen wanneer de organisatie verder robotiseert. Ethisch gezien kan dat natuurlijk niet. Dus de robot moet zich aanpassen aan de mens zodat zij prettig kunnen samenwerken. En dat de mens zijn sterke kanten beter kan inzetten."
Wanneer een robot de eigenwaarde, autonomie en betekenisvolheid van de mens op het werk kan stimuleren en verhogen, dan zal de mens gelukkig blijven.
Menselijke robot
Het uiterlijk van een robot speelt mee, zo blijkt uit ander onderzoek. Ziet een robot eruit als een apparaat - of juist als mens - dan mogen ze bepaalde taken uitvoeren, zo blijkt uit onderzoek. Maar wanneer de robot een combinatie is van menselijke en technische kenmerken, dan vinden mensen hem daar minder geschikt voor. Overigens kennen mensen meer verantwoordelijkheid toe aan menselijke robots dan aan robots die eruit zien als een apparaat. Terwijl er technisch gezien dus geen verschil tussen die robots is. Er is hier sprake van antropomorfisme: we kennen menselijke eigenschappen aan robots toe. We vragen ons al jaren af of het goed zou zijn dat robots ons werk overnemen. Maar, wat moet de mens dan nog? Marise Born: "Werk is voor ons een bron van betekenis. Het is een expressie van je identiteit. Wanneer een robot de eigenwaarde, autonomie en betekenisvolheid van de mens op het werk kan stimuleren en verhogen, dan zal de mens gelukkig blijven. Ik zou het heel interessant vinden om te onderzoeken hoe we kunnen robotiseren ten gunste van de ontwikkeling van de mens. Zodat je de menselijke waarden in onze maatschappij kunt behouden."
Conclusie
NSvP-directeur Sjollema stelt concluderend: "Bedrijven die succesvol zijn in nieuwe technologie en digitale platforms krijgen steeds meer geld en blijven met elkaar concurreren op efficiency. De overheid volgt het bedrijfsleven, maar kan juist ook regulerend zijn. Vernieuwingen worden tot nu toe ingezet in bestaande systemen om nog efficiënter en goedkoper te kunnen werken. De NSvP staat achter organisaties die de ontwikkeling van de mens als doelstelling hebben. Robotisering gaat over de hele samenleving. Het is heel belangrijk dat jongeren beseffen dat hun wereld van werk totaal anders wordt. En dat de overheid beseft dat het onderwijs anders moet worden ingericht." Als het aan Sjollema en Born ligt, dan ontwerpen we een maatschappij met menselijke waarden en hebben we controle over robots. Naast het dienend leiderschap van de mens ontstaat dan zoiets als ‘dienend robotschap’.
Bekijk ook onze korte fictiefilm "Mens en Robot in 2045" over de verbeelde toekomst van werk en de impact van technologie op werk. Hand in hand met robots of met de koude adem van robots in je nek? Wat is wenselijk? Waar ligt de grens?
